Filtermaterialen

{flike}

Bron: Maandblad van De Zilver Tetra, Hilversum

Op dit artikel staat beschreven wat voor soort filtermaterialen verkrijgbaar zijn, waarbij de verschillende filtermaterialen ingedeeld worden in de groepen mechanische-, biologische- en chemische filtermaterialen. Van deze drie groepen zal globaal beschreven worden welke functies ze verrichten in het aquarium. Ook zal ik bij al deze groepen een beschrijving geven van de filtermaterialen die ik zelf in mijn filter gebruik of gebruikt heb, samen met het doel van deze materialen en de ervaringen die ik hiermee heb opgedaan.

Filtermaterialen
Om de juiste werking van een aquariumfilter te krijgen zijn er een groot aantal filtermaterialen verkrijgbaar. Iedere producent van aquariumproducten heeft wel een aantal verschillende filtermaterialen in zijn assortiment, die soms uniek zijn, maar vaak ook niet meer dan een gelijkwaardige variant voor producten die een concurrent levert. Het gaat dan ook wat te ver om een compleet overzicht van alle verkrijgbare filtermaterialen te geven op deze pagina. Toch wil ik in dit artikel in het kort beschrijven wat voor soort filtermaterialen verkrijgbaar zijn, waarbij de verschillende filtermaterialen ingedeeld worden in de groepen mechanische-, biologische- en chemische filtermaterialen. Van deze drie groepen zal globaal beschreven worden welke functies ze verrichten in het aquarium. Ook zal ik bij al deze groepen een beschrijving geven van de filtermaterialen die ik zelf in mijn filter gebruik of gebruikt heb, samen met het doel van deze materialen en de ervaringen die ik hiermee heb opgedaan.

Mechanische filtermaterialen
Mechanische filtermaterialen hebben als doel om zwevende deeltjes uit het aquariumwater op te nemen. Afhankelijk van het toegepast materiaal kunnen mechanische filtermaterialen vooral grof vuil of juist zeer fijn vuil tegenhouden. Hoe fijner het filtermateriaal des te kleiner de deeltjes zijn die opgevangen worden. Zeer fijne filtermaterialen hebben echter als nadeel dat ze snel dichtslippen met vuil en dat het aquariumwater er moeilijker doorheen gaat, waardoor het filter minder snel door zal stromen. In praktijk is het dan ook vaak nodig om meerdere mechanische filtermaterialen te gebruiken om zowel het grove vuil op te vangen als het fijne vuil, zonder dat het materiaal te snel dicht slipt. Wanneer het niet mogelijk is om meerdere materialen te gebruiken, zoals bij veel kleine binnen filters, zal er meestal gekozen moeten worden tussen een compromis van de hoeveelheid vuil die opgevangen wordt en de doorstroming van het filter. Naast een mechanische werking hebben sommige mechanische filtermaterialen ook voor een deel een biologische werking.

In het geval van kleine binnen filters zal het filtermateriaal meestal naast een mechanische werking ook een biologische werking moeten hebben, doordat de ruimte voor de toepassing van verschillende filtermaterialen ontbreekt in dit soort filters. Bij het gebruik van grotere (buiten)filters is er meestal wel de ruimte om meerdere filtermaterialen toe te passen, waarbij de biologische werking van de mechanische filtermaterialen minder van belang is, doordat de biologische werking van het filter in grote filters meestal al door de zogenaamde biologische filtermaterialen wordt vervult.

Door mij gebruikte mechanische filtermaterialen.

Keramiekpijpjes
Dit is een filtermateriaal die zowel een mechanische als een biologische werking heeft, waarbij mijn voorkeur er vooral naar uit gaat om ze als een mechanisch filtermateriaal te gebruiken. Als biologisch filtermateriaal zijn naar mijn idee genoeg andere materialen verkrijgbaar die over het algemeen een groter aanhechtingsvolume hebben voor bacteriën dan keramiekpijpjes hebben. Als mechanische filtermateriaal hebben keramiekpijpjes de positieve eigenschap dat zij zeer veel vuil kunnen opvangen zonder dicht te slippen. In mijn filter bestaat de eerste laag filtermateriaal waar het water doorheen gaat dan ook altijd uit een laag van zo'n 3 cm keramiekpijpjes waarin het eerste grove vuil kan achterblijven. Om te voorkomen dat het vuil verder het filter ingaat na deze laag van keramiekpijpjes heb ik boven de laag keramiekpijpjes een laag groene filterwatten (middel grof) zitten zodat het vuil achter blijft tussen de keramiekpijpjes en niet terecht komt tussen de biologische filtermaterialen. Naast een goede mechanische werking zijn keramiekpijpjes ook een economisch verantwoordt filtermateriaal doordat ze jarenlang meegaan in een filter, zonder dat ze vernieuwd hoeven te worden. Wel moeten keramiekpijpjes die voor een mechanische filtering van het water gebruikt worden zo nu en dan met lauw water uitgespoeld worden om het vuil er uit te verwijderen.

Filterwatten
Dit filtermateriaal is een goed en goedkoop mechanisch filtermateriaal. Filterwatten hebben een beperkte levensduur, doordat ze na verloop van tijd (zo'n 2 tot 4 weken) vettig worden en het vuil niet meer goed opnemen. Door deze beperkte levensduur heeft dit materiaal ook niet of nauwelijks een biologische werking in het filter en is het puur geschikt om zweefvuil uit het water op te vangen.

Filterwatten zijn meestal verkrijgbaar in de uitvoeringen fijn (wit), middel (groen) en grof (blauw). Des te fijner de watten zijn des te fijner het vuil is dat ze op kunnen vangen. Persoonlijk maak ik in mijn filter altijd gebruik van witte en groene filterwatten. De groene filterwatten gebruik ik direct achter een laag van keramiekpijpjes (die hierboven beschreven staan) om het grove vuil vast te houden. De witte filterwatten zitten als laatste filtermateriaal in het filter om de laatste fijne vuildeeltjes uit het water op te vangen alvorens het water uit het filter weer naar het aquarium gaat. De filterwatten in mijn filter gaan meestal zo'n maand mee alvorens ik ze vervang door nieuwe.

Aquariumzand
Dit is in feite niet echt een materiaal dat voor filters verkocht wordt, maar in feite wordt verkocht als bodemmateriaal voor het aquarium. In sommige omstandigheden kan dit materiaal echter dienen als oplossing voor een probleem, wanneer andere filtermaterialen niet volstaan. Aquariumzand in een filter heeft als eigenschap dat het moeilijk water doorlaat en zelfs zeer fijne vuildeeltjes uit het water kan verwijderen. In aquariums die (langere tijd) last hebben van troebel water kan aquariumzand een uitkomst bieden om het water weer helder te krijgen. Doordat aquariumzand echter maar moeilijk water doorlaat zal het gebruik van dit materiaal wel ten koste gaan van de doorstroom snelheid van het filter, wat ten koste gaat van de biologische werking van het filter. Door deze eigenschap zou ik persoonlijk dit materiaal niet gebruiken in het standaard filter van een aquarium, maar een apart filter gebruiken voor het filteren over aquariumzand. In mijn aquarium heb ik slechts één keer te maken gehad met troebel water dat ik met normale middelen niet meer helder kreeg. In dit geval heb ik naast het bestaande buitenfilter van mijn aquarium een klein binnen filter in het aquarium geplaatst dat voor het grootste deel gevuld was met aquariumzand met als laatste filtermateriaal fijne filterwatten. De filterwatten diende in dit geval enkel om geen zand te krijgen in de rotor van het filter. Door in dit troebele aquarium over aquariumzand te filteren heb ik het aquarium in ongeveer een week tijd weer helder gekregen, waarna nieuwe problemen zich eigenlijk nooit meer voorgedaan hebben.

Biologische filtermaterialen
Het doel van biologische filtermaterialen is een ideale ondergrond te vormen om zoveel mogelijk bacteriën te huisvesten die helpen bij de afbraak van afvalstoffen in het aquarium.

Hierbij gaat het vooral om de zuurstof minnende bacteriën die helpen bij het afbreken van ammonium naar het niet giftige nitraat. Doordat de filtermaterialen vooral zuurstof minnende bacteriën moeten herbergen moeten het materiaal naast een groot oppervlakte voor bacteriën ook goede doorstroming eigenschappen hebben voor het water, zodat zuurstofrijk water uit het aquarium bij de bacteriën terecht kan komen. Filtermaterialen die als biologisch filtermateriaal verkocht worden hebben over het algemeen enkel een biologische werking en geen mechanische. Het is dan ook zaak om alvorens het water door het biologisch filtermateriaal geleid wordt de (grove) vuildeeltjes in het water eerst opgevangen worden door een mechanisch filtermateriaal, zodat het biologische filtermateriaal niet gaat dichtslippen door vervuiling.

Door mij gebruikte biologische filtermaterialen.

Dupla minikaskades
Minikaskades zijn een kunststof skelet dat verkocht wordt als biologische filtermateriaal voor gesloten filtersystemen. Dupla minikaskades combineren een groot oppervlak per kaskade met een goede doorstroomsnelheid van het aquariumwater door het materiaal. Door het gladde oppervlak van de minikaskades is dit filtermateriaal zelfreinigend waardoor het niet snel vervuilt raakt en een zo groot mogelijk effectief oppervlak behoud. Persoonlijk is dit mijn favoriete biologische filtermateriaal, doordat de minikaskades een goede doorstroomsnelheid van het filter waarborgen en niet zo snel vervuilen. Een andere positieve eigenschap van minikaskades is dat ze op het water blijven drijven, waardoor ze gemakkelijk te verwijderen zijn uit een filter waar nog wat water in zit. Vooral in buitenfilters waarbij de verschillende filtermaterialen niet in mandjes zitten is het drijven van minikaskades een voordeel. Dit doordat de minikaskades niet mengen met de andere filtermaterialen en gemakkelijk te verwijderen zijn. Het enige kleine nadeel van minikaskades is de aanschafprijs die op het oog vrij hoog lijkt. Echter doordat minikaskades een onbegrensde levensduur zal dit materiaal op de lange duur vaak juist goedkoper uitvallen dan vele andere biologische filtermaterialen.

Substraat steentjes
Substaat steentjes zijn poreuze steentjes voor in het filter. Door de poreuze structuur van dit filtermateriaal bieden zij een groot oppervlak om bacteriën op te huisvesten.

Voor mijn eigen aquarium heb ik in het verleden gebruik gemaakt van substraat steentjes van het merk Eheim die verkocht worden onder de naam Efisubstraat. Persoonlijk beviel dit filtermateriaal echter minder goed als biologisch filtermateriaal dan de hierboven beschreven minikaskades. Het grootste nadeel van substraat steentjes vond ik dat de doorstroomsnelheid van het water behoorlijk beperkt wordt door dit materiaal. Vooral toen het materiaal al wat langere in mijn filter zat begon het zo nu en dan af te brokkelen, waardoor de steentjes wat kleiner werden en meer in elkaar gingen zitten, wat de doorstroomsnelheid van het filter nog verder beperkte. Ook waren substraat steentjes lastig uit mijn filter te verwijderen, doordat ze niet op het water drijven, waardoor ze bij het verwijderen uit mijn filter gemakkelijk vermengde met andere filtermaterialen. Om een hogere doorstoomsnelheid te krijgen van mijn filter ben ik uiteindelijk dan ook overgestapt op het gebruik van minikaskades in plaats van substraat steentjes.

Chemische filtermaterialen
Filtermaterialen die of het water verrijken met bepaalde stoffen of juist stoffen uit het water onttrekken worden gerekend onder de chemische filtermaterialen. Globaal zijn chemische filtermaterialen dan ook op te delen in de groepen absorberende en verrijkende filtermaterialen. Verrijkende chemische filtermaterialen worden meestal gebruikt om de waterkwaliteit aan te passen aan de eisen van bepaalde vissoorten. Van dit soort materialen is filterturf het meest bekend, wat het water aanzuurt en minder hard maakt. Absorberende chemische filtermaterialen worden meestal toegepast voor tijdelijke problemen met de waterkwaliteit, waardoor er bepaalde stoffen uit het water verwijdert moeten worden. Absorberende chemische filtermaterialen zijn onder andere verkrijgbaar voor het verwijderen van verkleuring uit het water, het verwijderen van medicijnresten, het verwijderen van fosfaten, het verwijderen van nitraten en het verwijderen van ammonium uit het aquariumwater.

Door mij gebruikte chemische filtermaterialen.

Actieve filterkool
Dit filtermateriaal is één van de meest veelzijdige absorberende chemische filtermaterialen. Hierdoor is het ook gelijk het meest bekende en meest gebruikte chemische filtermateriaal. Actieve filterkool is o.a. in staat om chloor, eiwitten, giftige gassen, kleurstoffen, reukstoffen, medicijnresten en opgeloste afvalproducten uit het aquariumwater te verwijderen.

De meest gebruikte toepassing van actieve filterkool is het verwijderen van verkleuring uit het water en het verwijderen van medicijnresten na het gebruik van medicijnen in het aquarium. Hoewel actieve filterkool door zijn veelzijdige werking bijna een wondermiddel voor het aquarium lijkt, is de praktijk wat genuanceerder. In praktijk heeft actieve filterkool een beperkt vermogen om stoffen op te nemen, waardoor ook de levensduur van dit materiaal beperkt is. Een zeer sterke verkleuring in het aquariumwater van bijvoorbeeld kienhout dat nog te veel kleurstoffen afgeeft aan het water is in praktijk vaak maar voor een deel te verminderen door het gebruik van actieve filterkool. Een nadeel van actieve filterkool is dat het geen onderscheid maakt tussen gewenste en ongewenste stoffen in het water, waardoor actieve filterkool ook stoffen aan het water kan onttrekken die juist gewenst zijn. Een voorbeeld hiervan is ijzer in het water, dat nodig is voor een goede plantengroei. Mede hierdoor is er al een jarenlange discussie of actieve filterkool slechts tijdelijk in een plantenaquarium gebruikt mag worden of ook als permanent filtermateriaal bruikbaar is. Persoonlijk heb ik gedurende meerdere jaren actieve filterkool in het filter van mijn plantenaquarium gebruikt, zonder ooit problemen met ijzer gehad te hebben. Wel moet ik hierbij zeggen dat ik wel regelmatig een ijzermest gebruikte voor mijn aquarium, maar de dosering hiervan was juist een stuk lager dan aanbevolen, wat in tegenspraak zou moeten zijn met het feit dat actieve filterkool ijzer uit het aquariumwater verwijdert.

Bij het gebruik van actieve filterkool moet men echter niet vergeten dat er een groot aantal varianten te koop zijn, met verschillende eigenschappen. Globaal kan actieve filterkool ingedeeld worden in normale actieve filterkool en hoog actieve filterkool, waarbij er binnen deze twee groepen weer verschillen in de korrelgrote van het materiaal mogelijk zijn. Het verschil tussen normale en hoog actieve filterkool is dat de hoog actieve filterkool een veel grotere capaciteit heeft voor het opnemen van stoffen uit het water en ook werken hoog actieve filterkolen veel sneller. Voor mijn eigen aquarium heb ik altijd gebruik gemaakt van HS actieve filterkool fijn en HS actieve filterkool grof. Deze actieve filterkool varianten hebben een minder snelle werking en minder grote opname capaciteit dan hoog actieve filterkolen, waardoor het mogelijk te verklaren is dat ik nooit problemen gehad heb met actieve filterkool in combinatie met het opgeloste ijzer in mijn aquariumwater. Mogelijk waren dit soort problemen wel voorgekomen wanneer ik hoog actieve filterkool in mijn aquarium gebruikt had.

Filterturf
Filterturf is een verrijkend chemisch filtermateriaal, dat o.a. de eigenschappen heeft om aquariumwater zuurder te maken en de hardheid van het water te verlagen. Filterturf wordt dan ook vooral gebruikt in aquariums waar zacht, zuur water gewenst is voor de vissen. Helaas heeft het gebruik van filterturf ook nadelen, waarvan het grootste nadeel is dat het water sterk verkleurd door het gebruik van filterturf. Vooral in plantenaquariums is dit een groot nadeel doordat er veel meer licht wordt geabsorbeerd door verkleurd water dan door helder water, waardoor minder licht de planten kan bereiken. In dicht beplante aquariums is het gebruik van filterturf dan ook niet aan te raden, doordat dit op termijn problemen kan geven met de plantengroei in het aquarium. Persoonlijk heb ik slechts één keer filterturf gebruikt in een aquarium. Dit was in een quarantaine aquarium, waarin een aantal vissen in ondergebracht waren. Het lukt mij in dit aquarium echter niet om de pH in dit aquarium goed onder controle te houden, waardoor ik ertoe besloot om in dit aquarium filterturf te gebruiken. Door het gebruik hiervan daalde de pH langzaam aan naar een aanvaarde waarde, wat duidelijk gewaardeerd werd door de vissen. Echter door de sterke verkleuring van het aquariumwater zou ik dit filtermateriaal nooit gebruiken in mijn normale dicht beplante aquarium. Ook is het bij het gebruik van filterturf aan te raden het proces van het water zuurder te maken en ontharden van het water met een pH en KH test te controleren, zodat de pH en KH binnen aanvaarde waardes blijven en niet te ver zullen dalen door het gebruik van filterturf.